Divan şiirinin “Sultanü’ş-Şuarâ”sı (Şairler Sultanı) olarak bilinen Baki, 16. yüzyılın ve belki de tüm klasik edebiyatımızın en kudretli seslerinden biridir. Aşkı, rindliği ve dünya zevklerini kusursuz bir ahenkle işleyen Baki, kelimeleri adeta bir kuyumcu titizliğiyle işler. Bu yazımızda; Baki’nin su, dudak ve can kavramları üzerinden “susuzluk” temasını işlediği, estetik zevki zirveye taşıyan “Âb-ı hayât-ı lâ’lüne ser-çeşme-i cân teşnedür” matlalı gazelini inceleyeceğiz.
Aşağıda gazelin orijinal metnini, günümüz Türkçesine çevirisini, beyit beyit detaylı şerhini ve şairin edebi dünyasıyla harmanlanmış tahlilini bulabilirsiniz.
Gazelin Künyesi
Şair: Baki (16. Yüzyıl)
Nazım Biçimi: Gazel
Vezin (Aruz Kalıbı): Fâ’ilâtün / Fâ’ilâtün / Fâ’ilâtün / Fâ’ilün
Orijinal Metin (Transkripsiyonlu)
1. Âb-ı hayât-ı lâ’lüne ser-çeşme-i cân teşnedür
Sun cür’a-i câm-ı lebün kim âb-ı hayvân teşnedür
2. Cân la’lin eyler ârzû yâr içmek ister kanumı
Yâ Rab ne vâdîdür bu kim cân teşne cânân teşnedür
3. Âb-ı zülâl-i vasluna muhtâc tenhâ dil degül
Hâk üzre kalmış huşk-leb deryâ-yı ummân teşnedür
4. Bezm-i gamında cân ü dil yandı yakıldı sâkıyâ
Depret elün sür ayagı meclisde yârân teşnedür
5. Cânâ zülâl-i vaslunı agyâr umar uşşâk umar
Âb-ı sehâb-ı rahmete kâfir müselmân teşnedür
6. Giryân o Leylî-veş nola sahrâya salsa Bâkî’yi
Mecnûn’un âb-ı çeşmine hâk-i beyâbân teşnedür
Günümüz Türkçesi (Düz Yazı Hali)
- Senin o kırmızı dudağının hayat veren suyuna, can pınarının kendisi (bile) susamıştır. Dudağının kadehinden bir yudum sun ki ona ölümsüzlük suyu (Ab-ı hayat) bile susamıştır.
- Can sevgilinin dudağını arzular, sevgili ise (âşığın) kanını içmek ister. Ya Rabbi! Bu aşk vadisi nasıl bir yerdir ki orada can (seven) da susamıştır, canan (sevilen) da.
- Ey sevgili! Senin kavuşma suyunun lezzetine muhtaç olan sadece (benim) gönlüm değildir; kıyıda dudağı kurumuş bir halde kalan uçsuz bucaksız okyanuslar da sana susamıştır.
- Ey saki! Gam meclisinde can ve gönül yanıp yakıldı. Elini çabuk tut, kadehi sür (ortaya getir/ayağını sür); çünkü meclisteki dostlar susamıştır.
- Ey sevgili! Sana kavuşma suyunu rakipler de umar, âşıklar da umar; (tıpkı) rahmet bulutunun suyuna kâfirin de Müslümanın da susamış (muhtaç) olması gibi.
- O Leyla gibi (güzel), Baki’yi ağlayarak çöllere salsa şaşılmaz! Çünkü çölün toprağı Mecnun’un gözyaşına susamıştır.
Beyit Beyit Tahlil ve Edebi İnceleme
1. Beyit: Hayat Suyunun Susuzluğu
“Âb-ı hayât-ı lâ’lüne ser-çeşme-i cân teşnedür…”
Baki, gazeline güçlü bir tezat ve mübalağa (abartma) sanatı ile başlar. “Lâ’l”, kıymetli kırmızı bir taştır ve divan şiirinde sevgilinin dudağını temsil eder. “Âb-ı Hayat” (Ölümsüzlük suyu), efsanelere göre içene sonsuz hayat verir. Şair burada sevgilinin dudağını o kadar yüceltir ki, canın kaynağı olan pınar (ser-çeşme) bile o dudağa susamıştır. Normalde pınar susamaz, su verir; ancak burada pınarın kendisi suya (dudağa) muhtaçtır.
2. Beyit: Aşk Vadisinin Çelişkisi
“Yâ Rab ne vâdîdür bu kim cân teşne cânân teşnedür”
Bu beyitte “vadi” kelimesi “tarz, yol” anlamında kullanılmakla birlikte “aşk çölü”nü de çağrıştırır. Burada müthiş bir karşıtlık vardır: Âşık (Can), sevgilinin dudağından hayat bulmak için susamıştır; Sevgili (Canan) ise âşığın canını almak, kanını dökmek için susamıştır (zalim sevgili motifi). Baki, aşkın bu acımasız döngüsünü “Yâ Rab ne vadidir bu” diyerek hayretle karşılar.
3. Beyit: Okyanusun Kuru Dudağı
“Hâk üzre kalmış huşk-leb deryâ-yı ummân teşnedür”
Şair, mübalağa sanatının zirvesine çıkar. Sevgiliye kavuşmak (vasl) o kadar lezzetli ve hayat vericidir ki, sadece âşığın gönlü değil, koca okyanuslar (Derya-yı umman) bile kıyıda dudağı kurumuş (huşk-leb) bir halde o suya hasret bekler. Burada okyanusun kıyıları, susuzluktan kurumuş dudaklara benzetilmiştir (Teşhis/Kişileştirme).
4. Beyit: Sakiye Çağrı ve Tevriye
“Depret elün sür ayagı meclisde yârân teşnedür”
Bu beyit, gazelin en sanatlı kısımlarından biridir. “Sür ayağı” ifadesinde Tevriye sanatı vardır.
- Yakın Anlam: Ayağını sürümek (yavaş davranmak veya gelmek).
- Uzak (Kastedilen) Anlam: “Ayak” kelimesi eski dilde “Kadeh” demektir. Yani “Kadehi sür, bize şarap ver” manasındadır. Şair sakiye seslenerek gam meclisinde yanan yüreklere su (şarap/ilahi aşk şerbeti) serpmesini ister.
5. Beyit: Evrensel Rahmet
“Âb-ı sehâb-ı rahmete kâfir müselmân teşnedür”
Baki, sevgilinin güzelliğini ve lütfunu “Rahmet Bulutu”na benzetir. Yağmur (rahmet) yağdığında nasıl ki tarlası olan kâfir veya Müslüman ayırt etmeksizin herkes suya muhtaçsa ve o su herkese hayat verirse; sevgilinin visaline (kavuşmasına) de hem sadık âşıklar hem de rakipler (ağyar) muhtaçtır.
6. Beyit (Makta): Leyla ve Mecnun Telmihi
“Mecnûn’un âb-ı çeşmine hâk-i beyâbân teşnedür”
Şair, mahlasını geçirdiği bu son beyitte kendisini Mecnun’a, sevgiliyi Leyla’ya benzeterek Telmih (hatırlatma) sanatı yapar. Baki, aşk çölüne (sahraya) düşmeye razıdır. Çünkü çöl toprağı, ancak Mecnun gibi bir âşığın gözyaşlarıyla suya kanabilir. Şair, kendi gözyaşlarının bereketiyle övünmektedir (Fahriye).
Şairin Edebi Dünyası ve Sonuç
Baki, Kanuni Sultan Süleyman döneminin ihtişamını şiirlerine yansıtmış bir şairdir. Şiirlerinde genellikle dünyevi zevkler, aşk, şarap ve eğlence ön plandadır; ancak bu gazelde görüldüğü üzere, beşeri aşkın arkasında tasavvufi bir derinlik de sezilir.
“Teşnedür” (Susamıştır) redifi, gazel boyunca hiç dinmeyen bir arzuyu, yakıcı bir isteği simgeler. Su imgeleri (ab-ı hayat, pınar, deniz, gözyaşı, yağmur) ile ateş imgeleri (yanmak, gam, cehennem) arasındaki tezat, Baki’nin sanat kudretini gösterir. O, sesi ve sözü en iyi kullanan, İstanbul Türkçesini aruzla mükemmel birleştiren bir “söz ustası”dır.
Sizce aşk; Baki’nin dediği gibi hem seveni hem de sevilenin kanını isteyecek kadar “susuz” bırakan bir vadi midir? Yorumlarda fikirlerinizi paylaşmayı unutmayın.
