Dil, bir milletin hafızasıdır. Bu hafızanın en derin katmanlarına inmek, köklerimizle buluşmak demektir. Bugün sizlere, Anadolu’da Türkçe’nin yazı dili olarak filizlendiği ilk dönemlere ait, paha biçilmez bir hazineyi sunuyoruz: Ahmed Fakih’in Çarhname’si.
Bu yazıda, sadece bir edebi eseri değil, Anadolu Türkçesinin doğuşuna tanıklık eden bir belgeyi inceleyeceğiz. Fuad Köprülü gibi büyük otoritelerin “Anadolu Türkçesinin bilinen en eski örneği” olarak nitelendirdiği bu eserin, Camiü’n-Nezair adlı mecmuada yer alan tek nüshasından 4 sayfalık orijinal Osmanlıca el yazması bölümünü sizlerle buluşturuyoruz.
Ahmed Fakih Kimdir?
- yüzyılda (kimi kaynaklara göre 14. yüzyıl başı) yaşadığı tahmin edilen Ahmed Fakih, Anadolu sahasında ürün veren ilk Türk mutasavvıf şairlerdendir. Hayatı hakkında kesin bilgiler sınırlı olsa da, eserlerinden ve dönemin kaynaklarından onun fıkıh ilmiyle uğraşan, aynı zamanda tasavvufi derinliği olan bir “fakih” (İslam hukukçusu) olduğu anlaşılmaktadır. Mevlana Celaleddin Rumi’nin babası Bahaeddin Veled ile görüştüğü ve ondan etkilendiği rivayet edilir. Ahmed Fakih, sadece bir şair değil, aynı zamanda Horasan’dan Anadolu’ya gelen erenlerin, yani “Anadolu’yu mayalayanların” öncülerindendir.
Çarhname: Dünyanın Faniliğine Dair Bir Çığlık
“Çarhname”, kelime anlamı olarak “felek kitabı” veya “dünyanın dönüşünü anlatan kitap” demektir. 88 beyitten oluşan bu manzume, kaside nazım şekliyle yazılmıştır.
- Eserin İçeriği: Çarhname, derin bir dini ve tasavvufi eserdir. Şair, dünyanın geçiciliğinden, feleğin (çarhın) acımasız dönüşünden, ölümün kaçınılmazlığından bahseder. İnsanları gaflet uykusundan uyanmaya, dünyaya aldanmamaya ve ahiret için hazırlık yapmaya çağırır. Eserde, Kur’an ayetlerine ve hadislere sıkça telmihte bulunulur. Dili son derece sade, samimi ve etkileyicidir. Dönemin halk Türkçesinin en güzel örneklerini barındırır.
- Edebi Önemi: Fuad Köprülü’nün tespitiyle, Çarhname, Anadolu’da Oğuz Türkçesi ile kaleme alınmış ilk İslami-Türkçe eser olma özelliğini taşır. Bu yönüyle, Türk dili ve edebiyatı tarihi açısından paha biçilmez bir değere sahiptir. Dilimizin o dönemdeki yapısını, kelime hazinesini ve ses özelliklerini göstermesi bakımından bir dil yadigarıdır.
Camiü’n-Nezair ve Eserin Tek Nüshası
Çarhname’nin günümüze ulaşan tek nüshası, 15. yüzyılın sonlarında Hacı Kemal (Eğridirli Hacı Kemal) tarafından derlenen “Camiü’n-Nezair” (Nazireler Derlemesi) adlı paha biçilmez mecmuanın içindedir. Bu mecmua, şu anda Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde muhafaza edilmektedir. Eserin başka bir nüshasının olmaması, elimizdeki bu metnin değerini katbekat artırmaktadır.
Osmanlıca Metin ve Rika Hattı Üzerine Notlar
Aşağıda sunduğumuz 4 sayfalık bölüm, bu tek nüshadan alınmış bir el yazmasıdır. Metin, Osmanlıca el yazmalarında sıkça kullanılan, seri yazmaya elverişli Rika hattı ile kaleme alınmıştır.
- Okuma Tavsiyesi: Rika hattı, matbu (basılı) metinlere göre okuması daha zor olabilir. Harflerin birbirine bağlanış şekilleri, bazı harflerin (noktaların) ihmal edilmesi veya farklı yazılması sizi zorlayabilir. Bu noktada size altın bir kuralı hatırlatmak isteriz: Okuyamadığınız kelimede takılıp kalmayın, atlayın ve cümlenin devamını okuyun. Cümlenin genel anlamını kavradığınızda, geri dönüp o okuyamadığınız kelimeye baktığınızda, bağlamdan yola çıkarak kelimenin kendiliğinden çözüldüğünü hayretle fark edeceksiniz. Bu yöntem, Osmanlıca el yazısı okumanın en büyük sırrıdır.
İşte Anadolu Türkçesinin o ilk, saf ve samimi sesi:
Ahmed Fakih’in Çarhname’si, yüzyıllar öncesinden bize seslenen bir öğütler bütünüdür. Dünyanın faniliğini hatırlatırken, aynı zamanda dilimizin köklerine tutulan güçlü bir aynadır. Bu el yazması sayfalar arasında gezinirken, sadece bir metni değil, bir medeniyetin doğuş sancılarını ve inanç dünyasını da okuduğunuzu unutmayın. İyi okumalar dileriz.
