Merhaba sevgili edebiyat severler bu yazıda sizlerle birlikte Şeyhülislam Yahya'nın bir gazelini tahlil edeceğiz. Gazel, genellikle aşk, doğa, din gibi konuların işlendiği, aruz ölçüsüyle yazılan bir lirik şiir türüdür. Gazeller, genellikle birbirinden bağımsız beyitlerden oluşan ve son beyitlerinde şairin mahlasını belirttiği kısa şiirlerdir. Yukarıdaki örnek de aruz ölçüsüyle yazılmış ve aşk konusunu işleyen bir gazeldir.
Ber-murâd olmamak olmaz olıcak himmet-i 'aşk
Ber-devâm ola hemân himmet idün devlet-i 'aşk
Himmet-i aşk olacak ber murad olmamak olmaz
Heman devlet-i aşk ber-devam ola himmet idün
Aşka keyfiyet-i bi-keyif dimiş ehl-i mezak
Bade-i telh ile hiç bir mi olur şerbet-i aşk
Hûblar yolda selamuna torurmuş tutalım
Bakmağa sağa sola kar mı seni gayret-i aşk
Aşıkun rûyını serd ü işin altun eyler
Böyledür ey dil-i mihnet-zede hasiyyet-i aşk
Bir gün esrâr-ı muhabbet ide Yahya te'sir
Gözüne 'alemi göstermez ola hayret-i 'aşk
Şeyhülislam Yahya
Günümüz Türkçesiyle:
Aşksız bir hayat olmaz, aşkın himmeti gereklidir Aşkın devleti, himmetin gücüyle sürdürülmelidir
Aşkın himmeti olmadan, murada erişmek mümkün değil Himmetin gücüyle aşkın devleti sürekli kılınmalıdır
Aşkın hali, zevksiz olanların bile bileceği bir şeydir Aşkın şarabı, ne tuzlu su ne de başka bir içeceğe tercih edilir
Aşıklar, yolda selamlaşarak birbirlerine yardımcı olurlar Aşkın gayreti için, sağa sola bakmadan yola devam etmelisin
Aşıkın hayatını altın gibi yapan, aşkın hali ve özelliğidir Ey yorgun kalp, aşkın değerini bil ve onunla yaşamaya devam et
Bir gün, Sevgili Yahya'nın muhabbet sırrı sana etki edebilir Aşkın şaşkınlığı seni sarabilir ve dünya sana başka bir yer gibi görünebilir.
Eserin Tahlili:
Aşıkları dileğine kavuşturduğu için aşk burada gayret olarak tasavvur edilmiştir. Aşka ulaşmak gayret isetr çaba ister. Aşık maşukun aşkına nail olabilmek için çabalar, uğraşır, emek harcar. Aşığın muradına ermesi için bunalır yapması lazımdır. Aşkın yardımıyla aşıklar muratlarına erer. Aşk devleti burada yüce, ulci bir mertebe olarak düşünülmüştür. Devlet nasıl ki devamının sağlanması gereken bir makam ise, aşk devleti de öyledir. İşte bu aşk devletinin devamını sağlayan gayrettir.
Aşk insana keyif verir. Aşığı mutlu eder. İkisinin de insanı mutlu etme yanı vardır. Benzetme vardır aşk ve şerbet arasında. Zevk ehli yani aşık aşkı bazen keyifsiz bir keyif olarak olarak düşünür. Çanka aşk hem keyif verir mutlu eder hem de insanı keyifsiz bir hale çevirir. Aşk şerbeti acı şarap ile bir tutulamaz. Aşk tatlıdır, şarap acıdır. Tezat sanatı vardır. Çünkü şerbet içince acıları sevince çevirir. Bu yüzden acı şarap ile kıyaslanmamalıdır.
Aşk öyle bir gayrettir ki aşıkları sağa sola baktırmaz. Aşığın gözü sevgiliden başkasını görmez. Aşık bu çabadayken gözleri kör olur. Onun için sadece sevgili vardır. Sevgilinin bir yan bakışı sevgilinin yanağındaki beni aşığın aklını başından alır. Aşık başkasını düşünemez.
Bu gazelde aşkı namaz olarak düşünmüş şair. Nasıl ki insan namaza başlağıdı zaman sağına soluna ya da etrafına bakmazsa aşık da etrafına bakmaz. Namazda insan nasıl Allah'ı düşünürse etrafındakileri görmezse aşık da sadece sevgiliyi düşünür.
Şair gazelin 4. Beyitinde ey aşk diye seslenerek nida sanatını kullanmıştır. ey aşk işte sıkıntıya düşen hasta olan gönül böyledir. Aşık sararıp solsa da işini en iyi yapandır diye seslenmiştir.
Aşık yüzünü sarartır ve işini altın eyler ey aşk sıkıntıya uğrayan gönül böyledir. aşkın bir özelliği de aşığın yüzünü sarartıp, işini altın eylemesidir. Hastalanmak gibi de düşünülebilir. Nasıl ki insan hasta olunca sararıp soluyorsa aşık da aşk hastalığından sararıp solmaktadır. Ama arada bir fark vardır o da aşığın aşıklık işini en iyi şekilde altın gibi yapmasıdır.
Şaşkınlığa düşen insan nasıl ki çevresinde olanı görmezse aşık olan insan da olanı biteni göremez aşkın tesirinden ayrıca hayret tasavvufta bir makamdır. Dünya ile ilişkisini keser bu makamda aşık. Esrarın verdiği sarhoşluktan dünyayı göremez. Esrar kelimesinde hem sarhoş eden aklı alan madde anlamı vardır hem de gizli sır hayret makamında erişilen sırlar anlamı vardır.
Başka tahlillerde görüşmek üzere.