Bu yazıda Adli mahlasını kullanan Sultan II. Bayezıd'ın Ey felek dâyim beni sen nâ-murâd itmek neden ile başlayan gazelini tahlil edeceğiz.
Adli'nin bu eseri, felek ile insan arasındaki acımasız mücadeleyi anlatıyor. Şiirde, feleğin insanı nasıl nâ-murâd bıraktığı, onu gamlandırdığı ve ağyârı (yabancıları) şâd ettiği sorgulanıyor. Şair, her gün feleğin elinden cevr eyleyerek ona neden adaletsiz davrandığını, kâfir bir düşmana adil davranışlar göstermesini neden tercih ettiğini de sorguluyor.
Ayrıca, şairin, felek hakkında bilgi sahibi olmayan cahillerin onun gerçek amacını anlamayacağına ve nâ-murâd olmalarının kaçınılmaz olduğuna dair bir karamsarlık hissi var. Şair, insanın güzel sanatlarına ve özellikle de hürelere benzetilmesiyle, insanın güzelliğiyle kâfirlerin nijâdı (yıkımı) arasındaki paradoksu gösteriyor.
Son olarak, şair, feleğin ni’mel-i vaslı (sevgilisinin güzel sözleri) kullanarak, rakibine zehirli kadehler sunması ve kendi sevgilisine artan acı vermesi hakkında şikayet ediyor.
Bu şiirin analizi, Adli (II. Bayezid)'nin hayatı ve diğer eserlerinin incelenmesiyle birlikte, Osmanlı şiirinin genel özellikleri hakkında da fikir veriyor. Şiir, dil ve üslup açısından oldukça zengin ve estetiktir ve bu yönüyle, Osmanlı şiirinin zengin bir mirasını oluşturur.
Gazel
1- Ey felek dâyim beni sen nâ-murâd itmek neden
Beni gamkin eyleyüb ağyârı şâd itmek neden
2- Dâd elünden ey felek her gün bana cevr eyleyüb
Ol rakib-i kâfire adlilc dâd itmek neden
3- Câhilün virüb felek maksudun ehl-i dânişin
Nâ-murâd olmasını dâyim murâd ilmek neden
4- Hüre benzer ol sanem sûrelde gerçi ey felek
Sen bu hüsn ile anı kâfir-nijâd ilmek neden
5- Ni’mel-i vaslı felek virüb rakibe zehrini
Kâsesini pür idüb Adlî’ye zâd ilmek neden.
Adlî (Sultan II. Bayezid)
Günümüz Türkçesiyle:
1- Ey sonsuz döngüdeki felek, neden beni isteksiz bırakıp beni hüzünlü yaparak başkalarını neşelendiriyorsun?
2- Ey felek, her gün bana zulmederek düşmanlarıma adil davranıyorsun.
3- Felek, cahiller senin maksadını anlamayı reddederken, neden benim isteğimle isteksizliği daim kılıyorsun?
4- Ey felek, o güzel sanatın gibi bir hurinin güzelliğine rağmen, neden onu kafir düşmanlarına karşı kullanıyorsun?
5- Ey felek, sen benim sevgilime neşe getirerek düşmanıma zehir vererek benim zevkime gölge düşürüyorsun.
Gazelin İncelenmesi:
Bu şiir, Osmanlı klasik edebiyatı nazım türlerinden biri olan "Gazel" nazım şekliyle yazılmıştır. Gazel, genellikle aşk, sevgili, güzellik gibi konuların işlendiği, benzer kafiyelerin kullanıldığı ve beyit sayısı değişebilen bir nazım şeklidir. Bu şiirde de aşk, güzellik ve felek gibi temalar işlenmiştir ve her beyti "neden" kelimesiyle bitirerek gazel geleneği olan "makta" (son söz) kullanılmıştır.
Döngüsel zaman ve kader teması: "Ey felek dâyim beni sen nâ-murâd itmek neden" mısrası, şiirin başlangıcında döngüsel zaman ve kader temalarına işaret eder. Şair, sonsuz döngüsünde hareket eden "felek"e hitap eder ve onun neden isteksiz olduğunu ve kendisini hüzünlü bırakıp başkalarını neşelendirdiğini sorgular.
Adalet ve zalimlik teması: "Ol rakib-i kâfire adlilc dâd itmek neden" mısrası, adalet ve zalimlik temasına işaret eder. Şair, feleğin her gün kendisine zulmettiğini ve düşmanlarına adil davrandığını söyler.
Bilgi ve cehalet teması: "Câhilün virüb felek maksudun ehl-i dânişin / Nâ-murâd olmasını dâyim murâd ilmek neden" mısraları, bilgi ve cehalet temasına işaret eder. Şair, feleğin maksadını anlamayan cahillerin, kendisi gibi isteksiz olmasını sorgular.
Güzellik ve hüsran teması: "Sen bu hüsn ile anı kâfir-nijâd ilmek neden" mısrası, güzellik ve hüsran temasına işaret eder. Şair, feleğin güzel sanatlar gibi bir huriyi kafir düşmanlarına karşı kullanmasını eleştirir.
Aşk ve acı teması: "Ni’mel-i vaslı felek virüb rakibe zehrini / Kâsesini pür idüb Adlî’ye zâd ilmek neden" mısraları, aşk ve acı temasına işaret eder. Şair, feleğin sevgilisine neşe getirerek düşmanına acı vermesini sorgular ve kendi acısına katlanır.
Bu şiir, Divan edebiyatının genel olarak kabul edilen stil özelliklerine sahiptir. Şair, dilde ve mazmunlarda zenginliği tercih ederken, şiirin anlatımında estetik ve ince bir üslup kullanmıştır.