Bu yazıda Adli mahlasını kullanan Sultan II. Bayezid'in Ey felek dâyim beni sen nâ-murâd itmek neden isimli gazelini tahlil edeceğiz.
Osmanlı Devleti’nin sekizinci padişahı olan II.Bayezid, şiirlerinde Adlî mahlasını kullanmıştır. 1447’de Dimetoka’da doğan II.Bayezid, şiirin yanı sıra hat sanatı ile de ilgilenmiştir. Günümüze ulaşan tek eseri Divân’ıdır.
II. Bayezid’in kardeşi Cem Sultan ile mücadele ettiği sırada birbirlerine söyledikleri beyitler ünlüdür. (Mengi, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, s.125)
GAZEL
1.Ey felek dâyim beni sen nâ-murâd itmek neden
Beni gam kin eyleyüb ağyân şâd itmek neden
2.Dâd elündcn ey felek her gün bana cevr eyleyüb
Ol rakib-i kâfire adlilc dâd itmek neden
3.Câhilün virüb felek maksudun ehl-i dânişin
Nâ-murâd olmasını dâyim murâd itmek neden
4.Hüre benzer ol sanem sûrelde gerçi ey felek
Sen bu hüsn ile anı kâfir-nijâd ilmek neden
5.Ni’mel-i vaslı felek virüb rakibe zehrini
Kâsesini pür idüb Adlî’yc zâd ilmek neden.
Şiir Tahlili:
1.Beyit: Bu beyitte şair, "Ey kader! Beni isteksiz ve amaçsız bırakıp neden mutsuzluğa sevk ediyorsun? Neden beni üzüntüye düşürüp gözyaşlarımı sevinçle karıştırıyorsun?" şeklinde bir sorgulama yapmaktadır. Şair, hayatındaki sıkıntıların kaynağını kaderde aramakta ve kaderin onu isteksiz bırakarak mutsuzluğa sevk ettiğini düşünmektedir. Ancak, kaderin bu tutumu şairi üzüntüye düşürmektedir. Şairin bu beytinde, kaderin insanoğlunun hayatındaki belirsizliği, acıyı ve sevinci bir arada barındıran karmaşık doğasına vurgu yapılmaktadır.
u beyitte şair, feleğe hitap ederek onu sorguluyor. Şair, feleğe neden kendisini muradsız (isteksiz) bıraktığını soruyor ve neden onu üzüntüye sokarak ağlatıp şenlendirdiğini soruyor.
2.Beyit: Bu beyitte şair, dünya işlerinin elinde olan feleğe hitap ediyor ve şikayetini dile getiriyor. Şair, her gün feleğin kendisine çekişmeler çıkararak zorluklar yaşattığını belirtiyor. Ancak aynı feleğin, kendisinin düşmanı olan kâfir rakibine adaletli davranması gerektiğini söylüyor. Böylece şair, feleğin haksızlığına karşı çıkarken adalet kavramına da vurgu yapıyor.
3.Beyit: Bu beyit, genellikle eğitimli insanların hedeflerinin anlaşılmadığı ve bilgisizlerin bu hedeflere ulaşmakta daha başarılı olduğu fikrini ifade eder.
"Câhilün virüb" ifadesi "bilgisizlerin önde olması" anlamına gelirken, "felek maksudun" ifadesi "insanın amacı"nı ifade eder. "Ehl-i dânişin" ise "bilginler" anlamına gelir.
Beyitin ikinci dizesindeki "nâ-murâd olmasını" ifadesi, "hedeflerine ulaşamamalarını" anlatırken, "dâyim murâd itmek neden" ifadesi "amaçlarına her zaman ulaşmalarını" ifade eder. Yani beyitte, bilgisiz insanların, bilgili insanların amacını anlamadığı ve bu nedenle de amacına daha kolay ulaştığı vurgulanır.
4.Beyit: Bu beyitte "hüre" kelimesi, İslam inancına göre cennette müminlere verilecek olan güzel ve iri gözlü kadın anlamında kullanılmıştır. Şair, "sen bu hüsn ile" diyerek feleği, sanemini yaratan Tanrı'nın verdiği güzelliği kastediyor. Şair burada, Tanrı'nın yarattığı güzel varlıkları kâfirlerin bile beğenebileceğini söylüyor.
Ancak beyitin devamında "kâfir-nijâd ilmek neden" şeklinde bir soruyla sonlanıyor. Bu soru, şairin İslam inancına uygun olarak, kâfirlerin bu güzellikler karşısında yine de sapıklığa düşmelerinin sebebini sorgulamasını ifade ediyor. Şair, güzelliğin ve şehvetin kâfirleri bile etkilemesine rağmen, onların doğru yolu bulamayışını eleştiriyor.
5. Beyit: Bu beyitte şair Adli, aşkın gücüne dikkat çekiyor ve onun rakipleri karşısında nasıl üstün gelebileceğine işaret ediyor. Şair, "Ni'metli olan aşkın bir nimeti olarak felek, rakibine zehrini içirirken onun kadehini doldurarak Adli'yi güçlendirmekte" diyor.
Beyitte geçen "Ni'mel-i vaslı" ifadesi "aşkın nimeti" anlamına gelir. "Felek" ise "kader" veya "kısmet" anlamına gelir. Şair, bu kısmetin aşkın gücü sayesinde rakipleri karşısında nasıl kullanılabileceğine dikkat çekmektedir.
Şair "rakibine zehrini virüb" ifadesiyle aşkın rakipleri nasıl alt edebileceğine işaret ediyor. Aşkın zehir gibi acı ve yıkıcı olabileceği anlatılıyor. Ancak burada felek (kader) aşkın tarafında yer alıyor ve rakibe aşkın zehrini içiriyor. Şair daha sonra "kasesini pür idüb" ifadesiyle Adli'yi kastediyor. Burada Adli, aşkın gücüne dayanarak rakiplerine karşı üstünlük sağlamaktadır.
Son olarak, "Adli'yc zâd ilmek neden" ifadesiyle şair, kendisine Adli olarak hitap ediyor ve neden aşkın gücüne dayanarak rakiplerini alt etmesi gerektiğini sorguluyor.