Namık Kemâl'in Türk dili ve edebiyatıyla ilgili görüşleri ile bu alanda yazdıkları ölümünün 100. yılma kadar topluca yayımlanmamıştı. Bir döneme hem şair ve yazar, hem de edebiyat nazariyatçısı olarak damgasını vuran, eski edebiyat anlayışıyla savaşanların başında yer alan Namık Kemâl'in, bu alanla ilgili görüşlerini toplayan bir eserin yayımlanması çok gecikmiştir!. Elimizdeki kitap, bu ihtiyacı karşılamak üzere hazırlanmış; Namık Kemâl'in Türk dili ve edebiyatıyla ilgili çeşitli yerlerde yayımlanmış makalelerini, mektuplarını, bazı eserlerinin mukaddimelerini, Tahrîb-i Hârâbat, Ta'kîb ve Ta'lîm-i Edebiyat Üzerine adlı kitaplarını topluca istifadeye sunan bir eseidir. Kitabın sonuna "Şahıs, Yer ve Kitap Adları İndeksi" eklenerek okurlara kolaylık sağlanmıştır. Araştırmacılar, bu kitap ile Namık Kemâl'in Türk dili ve edebiyatı hakkındaki yazılarına daha kolay ulaşma imkânına kavuşmuşlardır. Bu yüzden, eseri baskıya hazırlayan bilim adamım kutlamak ıslıyoruz.
Övgüyle başladığımız bu yazıyı, aynı şekilde bitirmeyi çok isterdik; ancak eserde hoşgörü smırlannın üstüne çıkan ve öylece kalması asla kabul edilemeyecek okuma veya çeviri yanlışlarım görmek, bizi fazlasıyla üzmüştür. Metinlerde karşılaştığımız yanlışlardan pek azım kitabın sonundaki "Düzeltmeler" cetvelinde görebildik. Düzeltilmesi gereken yerler, daha kabarjc bir cetvelin hazırlanmasını kaçınılmaz
1 Bu düşünceden hareketle, konunun eski edebiyatımızla ilgili yönünü ele almayı ve bu alanda araştırma yapanlara, N. Kemâl'in eski şiir ve şairlerimiz hakkındaki düşüncelerini ilk elden bulabilecekleri bir kaynak sunmayı planlamıştık. Konuyla ilgili çalışmalarımızı Ankara Üniversitesi Rektörlüğü'nün 2 Aralık 1988 tarihinde düzenlediği "ölümünün 100. Yılında Namık Kemâl'i Anma Günü" çerçevesinde yaptığımız "Eski edebiyatınız ve Namık Kemâl" başlıklı konuşmamız ve 3 Nisan 1989 tarihinde Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesince düzenlenen "III. Araştırma Sonuçlan Toplantısı"nda sunduğumuz "Divan şairleri ve Namık Kemâl" başlıklı bildirimizle tanıtmaya çalışmıştık. Ancak, 1989 yazında geçirdiğimiz bir rahatsızlık çalışmalarımızı geciktirmiştir.
kılmaktadır. Bu hususu, sadece eserin baskı sırasında dikkatli bir tashihten geçirilmemiş olmasıyla izah etmek istiyoruz.
Türk dili ve edebiyatı alanında çalışacakların eline kaynak olarak verilebilmesini arzu ettiğimiz bu eserin, elden geldiğince yanlışsız yayımlanması gerekirdi. Eseri okurken, sondaki "Düzeltmeler" cetvelini genişletmek üzere notlar almaya başladık; fakat bu işe ancak Tahrîb-i Harâbât'm sonuna kadar tahammül edebildik (s. 1-142). Şu yazı kitabı hazırlayanın, metinleri yeniden gözden geçirerek düzeltmesini sağlayabilirse, amacına ulaşmış olacaktır.
Önce, yaygın olan imlâ yanlışlarıyla ilgili birkaç noktayı beliıtmek istiyoruz:
. 1- Arapça isimlerin sonundaki dişi mensubiyet ekleri genellikle "îye" biçiminde yanlış; bazan "iyye" biçiminde doğru yazılmıştır: "âsâr-ı edebîyeyi" s. 6, "mehâsin-i edebîye" s. 7, mâhiyet-i insânî-yesini" s. 7; "hayât-ı edebiyye" s. 7.
2- Benzeri bir durumla "câ'lî masdar" ekleri (-iyye, -iyyet) nin farklı yazılışında karşılaşıyoruz: "vücûd-ı mâmûriyetin" s. 23, "vaz'iyeti" s. 89, "vaz'iyet-i şark" s. 90.
3- Farsça izafetlerde, izafet kesresinin gösterilişinde tutarsızlıklar vardır: "Rükn-ü azâmi (a'zamı)" s. 9, "rû-yı arzın" s. 12, "pâ-yı tahtta" s. 44, "Nefî-yi suhan-ver" s. 94 (79'daki düzeltilerek bu hale getirilmiş), "Hak-pâ-yı" s. 128, "haddizatında" s. 60, 88, "halikı azîmü'ş-şândır" s. 59...
4- "Atıf vayı"nın "rabıt vavı (bağlaç)" gibi okunduğu yerler de az değildir: "dün ve günler" s. 55, "aciz ve kusurumuz" s. 59, "sehiv ve nisyandır" s. 59, "Cihan yek tavır ve yek... (düzeltmeye rağmen)" s. 108, "mevzun ve mukaffadır" s. 113, "Bir şişe şarab ve bir semen-had" s. I I'.
5- Bazı Arapça ve Farsça sözlerin yazımında sürüp giden yanlışlar vardır. Bu yolda dikkatimizi çeken hatalardan birer örnek: "Mamafih" s. 19, "ma'da" s. 93, "mâ-lâ-mâl (bir kısmı düzeltilmiş)" s. 44; soy, tür, çeşit anlamındaki "nev"' sözü değişik biçimlerde yazılmıştır: "Türkçe'de iki nev'i fetha, iki nev'i kesre, dört nev'i zamme ve bir de sakinler için cezm lâzım" cümlesinde (s. 34) ki "nevT'ler, ya orijinal haliyle "nev"', yahut da Türkçede değişiklik görmüş şekliyle "nevi" biçiminde yazılmalıydı. Aynı kelimenin 35, 45, 91 ve 117. sayfalarda da değişik yazımlarla tekrarlandığı görülmektedir.
6- "da", "de" edatlarıyla, "ki" bağlacının bitişik çıktığı gözden kaçmış y erler de v ard ı r: s. 90, 9 I , I 20.. .
Büyük harf yerine küçük harf yazılması, inceletme—uzatma işareti ( A ) nin gelişigüzel kullanımı, başına edat almış Arapça Farsça kelimelerde ve birleşik sözlerde birleştirme çizgisi (-) nin her zaman yerli yerinde bulunmaması gibi tashih hatalarım burada göstermiyoruz.
Şimdi, metinlerde yanlış okunmuş, yanlış çevrilmiş veya eksik çıkmış yerlerden görebildiklerimize işaret etmeye geçiyoruz".
"Ebkâ-yı eser mûcib-i tahsîl-i bekadır": îbkâ-yı... s. 6, "Li-Nâmıka": Li-nâmıkıhi s. 6; "sözün ebkâ-yı nâmdan başka...": ... ibkâ-yı... s. 7; "... ekânim-i sülüse gibi sözde güya müttehid...": .. . selâse gibi... s. 11, "kelâmın beniyye-i vücûdu olmak lâzım gelen..." :... bünye-i vücûdu... s. 11; "... nedim-efkâr etmek caiz değildir.":. . . nedîm-i efkâr etmek.. . s. 19; "... Pertev Paşa kucaklayıp tez elden rûy-x meramına rahşa-pâş-ı istimâlet...": ... reşha-pâş-ı ... s. 21, "Mütâla'ât-ı meşrûhayı serd ve etyân etmekten...": ... serd ü ityân ... s. 21; "Erbabı ise tıb. . .": Erbâb-ı tıb ise... s. 23, "... mertebe-i vüzerâta kadar vâsıl olduğu...": ... vezârete kadar ... s. 23, "... devletin beniyye-i terkibini âb-ı hayat-ı marifetle ihya etmek..." :... bünye-i terkibini... s. 23; "... hâl-i hâzırın fâide-i ıslâhı müttefikun aleyhtir." . .. nıüttefakun aleyhtir, s. 31, "Esâs müd-deâmızı müeyyed elimizde bir delîl-i alenî duruyor.": Esâs-ı müddeâ-mızı mü'eyyid.. . s. 31; "Bize kalırsa suver-i sülüsenin her hangisi ayrıca pîş-i nazara abnsa..." :... suver-i selâsenin... s. 33; "Ve eğer âhir kelimedeki harf...": ... âhir-i kelimedeki ... s. 34, "Ve fetha-i sakile âhir kelimede ise...": ... âhir-i kelimede ise... s. 34;
"... mevzu' bahsimiz olan...": mevzû'-ı bahsimiz olan ... s. 37; "... zammeler kabz ve başatını tayin için dahi istimal edilse...": .. . kabz u bastını ... s. 41; "... meşhur Shakespeare'den büyük şair gelmediği müttefikun aleyhtir. : ... müttefakun aleyhtir s. 43; "... kudret-i îcâda mâlik birtakım a'zâm-ı edebiyat...": ... e'âzım-ı edebiyyat... s. 44, "... ahlâk-ı umûmiyyede içtimâ' ile emrâr-ı vakit arzulan birleşmekle...": ... imrâr-ı vakt... s. 44; Avrupa'da yüz seneden beri te'sîs etmiş tiyatrolar...": ... te'essüs etmiş ... s. 46; "... rağbetten iskât etmesine an-samîm-i tebrikden başka bir şey
2 Yanlışın bulunduğu mısra, cümle veya cümle parçası tırnak (" ") içinde gösterilmiş, üst üste iki noktadan sonra, sadece değiştirilmesi teklif edilen kısım yeniden yazılarak sayfa numarası verilmiştir.
diyemeyiz.": ... an-samîm tebrikden... s. 55; "... şu yolda isti'mâli tasavvur olunan sükûtun derman-deği ve acze hami olunmak...": ... der-mândegî... s. 62; "... kıyamete kadar sihr-i âferînân-ı cihanı ...": ... sihr-âferînân-ı cihanı... s. 63; "Güzeli al, güzel olmayanı at" maksadı aşan çok geniş bir çeviridir, s. 67; "JMeddâh-ı e'âzım-var ezel?" :... e'âzım u erâzil s. 69, "Nesrinde dürr ü güher saçarken": ... dür ü güher... s. 69, "Bu asırda irtikâb olunmaz": Bu asrda ... s. 69; "Âlûde idi o pâk-ı dâmen?": ... o pâk-dâmen s. 70, "Ashabı değilse terk-i evlâ": ... terk evlâ s. 70; "Esbabını eyleyeyim de etyân": ... eyleyim de ityân s. 71, "Tenkîh olur muydu lâyık": .... olur muyidi (mu idi) ... s. 71; "Efzâyiş-i fırka oldu bâ'is":farka .... s. 72; "... ebyâtm hemen bir sülüsünde mevcûd olan...: ... bir sülsünde ... s. 77, "Sâhib-i kânun Hân-ı Süleyman": Sâhib-kânûn Hân Süleyman s. 77, 83; "İstanbul iken mutâf-ı buldan" :... metâf-ı büldân s. 79; "Bir bennâdir ki hâzır-j âlât" :... hâzır-âlât s. 81; "Mamafih munâza'-i lafzıyye böyle yerlerde caiz olmadığından...": Ma'amâfîh münâza'a-i lafzıyye böyle yerlerde .... s. 82, "Gerçi-elgâz-ı garibe....": Gerçi elfaz-ı garibe... s. 82; "Hem kafiye vü redif-i reh-zen": ... redîf rehzen... s. 83; "Bu tarz u edası. ..": Hem tarz u edası... s. 84, "Bir günde mukarrib ü musâhib": . .. mukarreb ü musâhib s. 84; "Bayram gibi har-ı zamane": Bayram gibi bir har-ı zamane s. 85; "...orada tiyatro Avrupa'dan kadîm olduğu müttefikun aleyhtir." :... mütte-fakun aleyhtir, s. 90; "Sâhib-i divân olan hünerver": Sâhib-dîvân olan ... s. 92; "Üç sınıfa eder bina vü tefrik": Üç sınfa eder ... s. 93,
"Bâkî'ye gelince nazm-i gûyan": ... nazm-gûyân s. 93, "Andan Nâbî'-ye dek evsat": .:. evâsıt s. 93, "Bu sehve anı kim eyler icbar"
mısraı dizgiden düşmüş, s. 93; "Dil ider bir tavr ile mi'râc-ı kurb-i vasla kim" : ... mi'râc kurb-ı vasla ... s. 95, "îtimâd etmez isen ur mihek-i tecrübeye": I'timâd ... ınihekk i ... s. 95; "Asıl maksad o şâir-i sâhib-i iktidarın fahriyyelerine... ": Asl-ı maksad o şâ'ir-i sâhib-iktidârın... s. 96, "Olsa pûlâd Dımişkıden eğer heft ecrâm": ... pûlâd-ı Dımışkîden... s. 96, "Şu kadar var ki ruhun lâme'l-fi'li ile hayranın fâi'l-fi'li teâkub eylediğinden...": ... lâmu'l-fi'li ile fâ'u'l-fi'li ... s. 96; "... dıyyık-ı sadre uğramış bir zâtın...": ... diyk-ı sadra .... s. 97; "Güya ki sıkjp bütün havasın/Cem eylemiş anda hep kavasın": ...havassın/ ... kuvâsm s. 100; "Felek ebrû-yı ham-geşte çeşni i mebnâdır": Felek ebrû-yı ham-geşte vücûdu çeşm-i mînâdır s. 100, "Hele Sabrî'nin kasidesini vasf için, bir mucib-i iltizâm-ı ıtrâ ...": ... için, ber-mûceb-i iltizâm-ı ıtrâ s. 100; "... beytini hâvi olan na'tını nazar-ı tedkîk-i meziyyât-ı âşnâyîlerine arz eder ...":
... meziyyât-âşnâyîlerine... s. 102, "Nâmiye fazla hâr-ı feyz midür/ Kâse-i mihr-i cür'adan mıdır": Nâmiye fazla-hâr-ı feyzimdir / Kâse-i mihr cür'a-dânımdır s. 102; "Etvâr-ı Acem mümârisidir": ... mümâ-residir s. 103, "Allah ve Resülühü": Li'llâhi ve Resûlihi s. 103; "Ey
olub mi'râc-ı bürhân ulüvv-i şân sana": ... mi'râc bürhân-ı ulüvv-i s. 104, "Aşk-ı sergerdânum göğsümde yer yer dağlar": Aşk ser-ger-dânıyam ... s. 104, "Bir sipihr-i sâ'irüm sâbit-i cem'-i ahterüm" :... sabit cemî'-i ahterüm s. 104, "... beyitleri kadar san'at-ı şi'r öyle tekellüfsüzce söylenemez. ": ... san'atlı. şi'r (şiir) ... s. 104, Tâk-ı tıynet kûşe-i vahdetde hâr olsun mu hiç": Pâk-tıynet... s. 106, "... Nedim'i onlardan birinin eserine tâbi' addetmek...": ... birinin is-rine tâbi'... s. 106; "Beslemiş koynunda gûyâ kim gül-i ra'nâsını": ... gül-i ra'nâ seni s. 107, "Kıl nigeh hâlâ bülendânun hatt-j ruhsânna": ... bâlâ-bülendânm hat-ı ruhsânna s. 107, "Bak siyah fitnemin ..." :... "sipâh-ı..." s. 107, "Sensin ol sâhib-i kemâlât fünûn-ı cüz'ü kül": ... sâhib-kemâlât-ı fünûn-ı... s. 107; "Ne mümkin şimdi rû-yı dilber-ân olmak hatt-âverde": ... rûy-ı dil-berân olmak hat-âverde s. 108, "Sahn-ı sadr-ı sakkası ma'mûre-i dâru'l-karâr / Câ-yı dîvân hânesidir üç kisrâ-yı zaman" :... sadr-ı suffesi... / Cây-ı dîvân-hânesidir evc-i Kisrâ-yı zaman s. 108, "tnâyetiyle mürde âleme bahş-ı hayat eyler/Ya îsâ'dur keff-i pür-cüdi yahud ebr-i Nisandır": înâyâtıyla mürde âleme bahş-ı hayât eyler / Ya îsâ'dır kef-i pür-cûdu yâhud ebr-i nisandır s. 108; "Kamer hamîresi yâhud güneş mürebbîsi/ Bilür şahımı yâ nahl-i lü'lü'-i şeh-vâr": ... güneş mürebbâsı / Bilûr şahı mı yâ ... s. 109; "Bu a'lâ menkıbe İzzet Beyefendi kim olur/ Aklı çâk-efgen-i ceyb-i hıred -Eflâtun": Bû-Alî-menkabe İzzet Beyefendi kim odur/ Aklı çâk-efgen-i ceyb-i hıred-i Eflâtun s. 110, "Yani allâme-i tahrîr Ziya Bey-ki anın": Ya'ni allâme-i nihrîr . .. s. 110; "Murad mün-tehab-ı gazel demek ise.. .": Murâd müntehab gazel ... s. 111, "... Şark seferinde bir çok müessir-i azîmeye muvaffak olduktan başka ...": ... me'âsir-i azîmeye ... s. 111, "... vüzerâtı ref olunmuş iken...": ... vezâreti .... s. 111; "Bu yolda amma ehl-i 'irfan": ... iniâm-ı ehl-i ... s. 113; "... tabî'atında iktidar gören bir tahrîri sâhib-i kemâlâtm (düzeltme görmüş şekli) ...": ... bir nihrîr-i sâhib-kemâ-lâtm ... s. 114; "Mahlûka şibih olur mu Halik": ... şebîh ... s. 115, "Fikret ne kadar bedâ'at ister!" : Fikr et ... bidâ'at ... s. 115; "Fakat bedâ'at ve istitâ'at..." : ... bidâ'at... s. 116; "... öyle bir eser, ekmel âsâr olmak üzere ...": ... ekmel-i âsâr ... s. 117, "... bir adam Kasîde-i Bürde'yi tahtü'1-lafz Türkçe'ye tercüme...": ... tahte'1-lafz... s. 117; "... kaleminden sâdır olamayacak deıecelerde hatayât ile...": ... derecelerde hatî'ât ile... s. 118, "Berk-i gül-berk-i
ter tab'a batar lafz-i diken": Berg-i gül-berg-i teı-i ... s. 118, "... şi'r demek lâzım gelir?": .. . gelir mi? s. 118; "Sünbül ham olur;
risk ile kâkül bükülünce": . .. reşk ile ... s. 121; "Ki ide hizmet hâk-i
der-i devvâr sünbül": . . . hidmet-i hâk-i der-i devvâr sünbül s. 122, "Bir bitimi eylemezdi îrâd": Bir beytimi ... s. 122, "... dünyânın hemen bir sülüsünde...": ... sülsünde... s. 122; "... ki memdûh-ı devletlerini sahîhan teelhüm mü buyurmak istersiniz?": ... te'ellüh mü buyurmak.. . s. 124, "Ya îsâ'dur keff-i pür-cûdı; yahud ebr-i Nisandır": ... kef-i ... s. 124; "Kim rahî gül, zülfü sünbül, gazâsıdur erguvan": ... ruhi gül, ... gâzesidir.. . s. 125, "Ya hele erguvanile gaza beyninde ne vech-i şibih tasavvur buyurdunuz?": ... ile gâze ... vech-i şebeh... s. 125, "Her firâz-ı nahle giderdi birer zerrin külah": ... nahle giydirdi birer... s. 125, "Kim gümüş zencirler
takmış ona rû-yı revân": . .. zencîrler . .. cûy-ı revân s. 125;
"Kat kat olmuş ejdehâ der-heft-i çarh-ı çenberî": ... ejdehâdır heft -çarh-ı çenberî s. 126; "Âlemin ilticâ-gâhı ne tuhaf kehf etmiş ki ...": ... kehf imiş ki... s. 128, "Kande ben, kande edâ-yı hak vasfın olsa da": ... edâ-yı lıakk-i vasfın. .. s. 128; "Her vezinde söylemiş kaside": Her veznde... s. 130, "Her vezinde kıt'a etmiş imlâ": Her veznde... s. 130; "... mubâlağâtı çekilir şeylerden olmadığını tasdîkde mecburiyet derkârdır": .. . olmadığını tasdike de mecburiyet der-kârdır s. 131; "Bir dürrine lîk o pîr-i fâni": Birdir yine lîk o pîr-i fanî s. 133, "Bercîs edâ Utârid âyîn/Şi'ri şi'rî vü nesri rengin": Bircîs-edâ Utârid -âyîn/Şi'râ şi'ri vü nesri rengin s. 133, "... cinâs-ı hattîden ibaret olan şi'ri, şi'rî terkibinden...": ... şi'râ, şi'ri terkibinden... s. 133, Iğrâk u mübalağa ile itlaf": ... mübalağayla.. . s. 133, "Bir harmünşî Mesîha hempa": Bir har-menişi Mesih'e hem-pâ s. 133; "Tedkîk ile bütün beyânın/Tut vasıfda öyle bir yalanın": Tedkîk eyle. ../...• vasfda... s. 134; "... tarzında bedâyi'-i ihtirâ'ma kadir olan...": ... bedâyi' ihtirâ'ma... s. 137; "Eyler iken i'tinâ üzerine": ... özüne s. 138; "Fakat Türkçe'nin o havranlı gerzamanlı saçmalarında...": ... o hâverânh gerzemânh ... s. 139, "Ahlâk-ı Arab'da fâsid oldu": Ahlâk Arab'da... s. 139, "Mucid oldu redâete muhavvel": Mecd oldu redâ'ete ... s. 139, "Hürriyet esarete mübeddel": Hürriyyet... s. 139, "... saniyen A'câm ile muhalif olmak...": ... ile muhat olmak s. 139; "Ben dördüncü bunda hâzır ettim": ... dördünü ... s. 140,
"Şübbân heves-nümâ-yı tanzim": Şübbân-ı ... s. 140-141, "Ol nazm ki bence râye-gândır": ... râygândır s. 141, "Ma'zûr tutar kerem-i nihâdân": ... kerem-nihâdân s. 141; "Millet âdeta meyhane kadar...": Millete ... s. 142, "Yoksa nefs-i kem-terânemi ser-i halka-i rindân-ı zaman ve ..." ... kemterânemi ser-halka-i... s. 142.
Prof. Dr. İsmail ÜNVER
Nâmık Kemal'in Türk Dili ve Edebiyatı Üzerine Görüşleri ve Yazıları, Hazırlayan Doç. Dr. Kâzım Yetiş, istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayınları, No. 3546, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul, 1989, LXXII + 538 s.
