Adem-i Merkeziyet nedir?

Osmanlı terminolojisinde, devletin devlet merkezine çok bağlı olarak değil de her eyalete genişçe sorumluluklar verilmesi suretiyle yönetilmesi ilkesini gösterir. Araplar bu OsmanlIca terimi “lâ-merkeziyye” diye kendi dillerine çevirmişlerdir. Sözlük mânâsı “merkez (Devlet merkezi) yokluğu” demek olan terim, bilhassa sosyolog “Prens (Sultan-zâde) Sabâhaddin Bey tarafından, 1900 yılında ortaya atıldı. Dayısı İkinci Abdülhamîd’ e son derece şiddetle hasımdı ve bu ilkesini, ‘teşebbüs-i şahsî ekonomik programı ile beraber Avrupa’da ortaya attı. Sabâhaddin Bey’in BİS (British Intelligence Service) ajanı olduğu ve İngiltere hesabına çalıştığı bugün biliniyor, o dönemde hürriyet kahramanı ve eşsiz vatansever sayılmıştır. OsmanlI imparatorluğunun Arapça, Arnavutça, Yunanca, Sırpça konuşulan eyaletlerine kendi kendilerini yönetmek hakkının tanınması gibi bir program -ki asla uygulanmadı-İmparatorluğu, Büyük Devletler’e hazır lokma kılacak mahiyette idi. 1900’lü yıllarda uygulanamazdı. Nitekim uygulanamadı. Belki Türk İmparatorluğu, İngiliz ve Fransız imparatorlukları gibi 1950’li yıllara kadar yaşasa idi, o tarihlerde uygulanabilirdi. Çok milliyetçi olan İttihâd ve Terakki, Sabâ-haddin Bey’in ve onun adem-i merkeziyyet ilkesinin şiddetle karşısında idi. Nihayet 1913’te Sabâhaddin Bey’i idama mahkûm etti, fakat o, Avrupa’ya kaçtı. İlkelerini uygulayabilmek için sadrâzam (başbakan) olmak istiyordu. Halbuki Osmanlı tarihi boyunca hiç bir şehzade (imparatorluk prensi) ve sultanzâde (tahta geçmek hakkı bulunmayan anne tarafından Osma-noğlu bulunan prens) sadrâzam (başbakan) olamamış, hükümet başkanlığı, saltanat (devlet başkanlığı) makamından özenli şekilde ayrılmıştır. İngiltere, Sabâhaddin Bey’in sadrâzam olmasını istiyordu ve bu hususta iki ayrı tarihte en az iki defa komplo düzenlenmiştir.