Hayreti’nin sikem redifli miri malı gazeli
Bu yazıda Hayreti’nin sikem redifli gazelinini diğer adıyla Miri Malı adlı gazelini paylaşmak istiyorum. Gazeli önce günümüz Türkçesine çevireceğiz sonra da şairi anlamaya çalışacağız. Yani tahlil edeceğiz. Gazel bir çok yerde sikeyim şeklinde çevirilse de veznine baktığımızda sikeyim değil sikem olduğu görülecektir. Aruzun fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle yazılmıştır.
Hayreti miri malı olarak da bilinen bu gazeli yazarken kendini hiç frenlememiş. Ben de, bu sebepten eseri tahlil ederken sansürlemedim. Sikem kelimesini olduğu gibi yazdım. Bundan rahatsızlık duyuyor olabilirsiniz. Okumak zorunda değilsiniz. Ancak unutmayın Google araması ile bu sayfaya geldiyseniz sikem kelimesini eksiksiz şekilde yazdığınız için buraya gelebildiniz.
Görmedüm mihrin baka gördüm fenâ dârın sikem
Bu fenânun bî-mürüvvet mîr ü serdârın sikem
Çârsû-yı dehr içinde dâyımâ sûret sûret
Ehl-i ma’nâ ile itdükleri bâzârın sikem
Atlas-ı çarhun kabâyam aldanursam rengine
Bana şâlüm yeg durur anun iç astârın sikem
Kala ben bîmârunuz bu gûşe-i iflâsda
Vaz geldüm bunlarun itdügi tîmârın sikem
Şimdiki begler mürüvvetden dem urup her nefes
Ehl-i dil ‘âriflere itdügi ikrârın sikem
Bî-vefâdur kahbe dünyâ gibi bunlar bunlara
Kulluk eyleyen gidilerün perestârın sikem
Ehl-i ‘irfâna kuru tahsîndür ihsânları
Bu zemâne beglerinün cümle etvârın sikem
Zerre denlü yok durur mihr ü vefâ didükleri
Bu ‘avâmun hâsılı ey Hayretî varın sikem
Şiirde geçen bazı kelimeler
mihr: Güneş
fena: Yok olma, yokluk, geçip gitme
dar: ev, yer, yurt
dar-ı fena: Dünya, bu dünya. Yokluğun yeri, yokluğun yurdu.
mürüvvet: insaniyet, mertlik, yiğitlik; cömertlik, iyilikseverlik.
bi: olumsuzlama ön eki
bi mürüvvet: iyilikseverliği olmayan, insanlığı, mertliği olmayan
mir: yönetici, bey
serdar: askeri yönetici, komutan
çarsu: dört taraf, dört tarafı olan şey; çarşı, pazar
dehr: dünya
atlas: ipek kumaş, düz, tüysüz
çarh: çark, tekerlek; felek,g ök; yaka; devreden, dönen
kabâ: üste giyilen elbise, cübbe, kaftan
bîmar: hasta
guşe: köşe
ehl-i dil: yürek erbabı, kalbi uyanık, basireti yüksek, maneviyatı sağlam kişi
gidi: pezevenk
perestar: tapan, tapıcı, hizmetçi, kul, dalkavuk
etvar: tavır, hal ve hareket, kişi davranışı
Şiirin tahlili
Birinci beyitte Hayreti bu dünyada yani fenâ dârda “görmedim mihrin” diyerek gün yüzü görmediğini anlatıyor. Güneşi görmedim deyimi günümüzde güm yüzü görmemek olarak kullanılmaktadır. Aynı beytin ikinci mısrasında bu düzeni bozuk dünyanın insaniyetsiz amirini, valisini ve komutanını sikeyim diyerek gün yüzü görmediği dünyayı bu hale getirenleri sikeyim demiştir.
İkinci beyitte şair zamanın dört taraflı pazarı içinde daima suret suret insanların olduğunu yani çok yüzlü iki yüzlü insanların olduğunu söylemiştir. Bu dalkavuk çok yüzlü insanların mana ehli ile pazarlık ettiklerini ve bu pazarlığı sikeyim demiştir. Çârsu dört taraf ve çarşı pazar anlamındadır. dehr de devir dönemdir ancak şiiri günümüze aktarırken zamanın diye kullandım.
Üçüncü beyitte şair, feleğin ipekten dokunmuş kaftanlarına aldanırsam olmaz. Bana şalım yeter ama onun da iç astarını sikeyim demiştir. Burada aldanırsam diye ahitleşme anlamı da vardır. Aldanırsam feleğin ipek kaftanına bana yetip de artan şalımın iç astarını sikeyim. Şeklindedir.
Dördüncü beyitte Hayreti, bir ben çaresiz kaldım iflasın kucağında vazgeçtim umudum kalmadı. Vaz geçtim düzelmesinden. Ben bu bozuk düzenin yapıcılarını sikeyim demiştir. “Bunların ettiği tımarı sikem” Bunların yaptığı düzenlemeyi sikeyim.
Beşinci beyitte, şimdiki beyler nefes aldıkça insaniyetlikten dem vuruyor, gönül ehli aydınların bunları onaylamasını sikeyim demiş şair. Sükut ikrardandır şeklindeki cümleyi hatırlayalım. Beyler konuşur ve yalakaları olan aydınlar, ehli dil susar. Susma ile yaptıkları ikrarlara küfreder Hayreti.
Altıncı beyitte şair, vefasızdır kahpedir dünya bunlar gibi, bunlara kulluk eyleyen kötülerin taptığını (dalkavukluğunu) sikeyim der.
Yedinci beyitte zamane beğlerinin irfan ehline, bilginlere kuru bir beğenme ile ihsanda bulunmaktadır. Lütuf göstermektedir. Ben bu zamane beylerinin bütün tavırlarını sikeyim demektedir.
Sekizinci beyitte Hayreti mahlasını da kullanıyor. Bu beyite yani şairin “mahlas“ının geçtiği beyite “Taç Beyit” ya da “tahallüs” denir. Muhabbetin sevginin zerresi olmadığı gibi vefadan da zerre kalmamıştır. Ey Hayreti ben bu halkın hepsini sikeyim diyerek gazeli bitirmiştir.
Başka tahlillerde görüşmek dileğiyle umarım küfürlü de olsa bu gazeli beğenmişsinizdir. Edebiyat tarihi açısından önemlidir. Hicviyenin ve taşlamanın da divan şiirinde yeri önemlidir. Nef’i nin a köpek redifli gazelini de bir ara tahlil etmeye çalışacağım. Onda bir çok yerde sansürlü olarak bulunan beyitler var. Bunları olduğu gibi vermeye çalışacağım.
