Türk Destan, Masal ve Halk Hikayelerinde At, Atın Yeri ve Önemi

Atı çok eski devirlerde evcilleştirmiş olan Türk milletinin edebi ürünü olan masal efsane ve hikayelerinde atla ilgili dikkate değer motifler vardır. Türk milletinin hayal dünyasında atın konuşması, düşünmesi, tehlikeyi önceden sezip haber vermesi, yardımcı olması sadakati, sevgisi ve vefası ile insani özellikler kazanmıştır. Göçebe yaşam tarzı içinde çok önemli bir yere sahip olan at doğal olarak masal efsane ve hikayelerde de önemli bir yere sahip olmuştur.

Radloff’un tespit ettiği bir abakan-sagay destanında Kan Mergen’de cegsi at ken mergen’in kız kardeşi Kan Arıg tarafından öldürüleceğini hisseder. At ağlamaya başlayınca Kan Mergen sebebini sorar. At durumu açıklar. Bunun üzerine Kan Mergen baba bildiği atın kişnemesini kız kardeşine açıklamasını ister. Kan Argı yine de kötü niyetinden vazgeçmez içkilerine zehir koyarak iki kahramanla birlikte kardeşinin ölümüne sebep olur. Daha sonra bir çocuk cesetleri suya atarak dirilmelerini sağlar. Kan Mergen kardeşinden intikam almayı düşününür. Atına “anam babam” diye hitap eder.

Bamsı Beyrek anlatısında KAHRAMANIN ATI oldukça önemli bir konuma sahiptir. Beyrek’in deniz kulunu boz aygırı babasının hediyesidir. Anlatıda konuşma, sihir yapma gibi bir özelliği yoktur.
Ancak Beyrek kaledeki esaretinden kurtulduğunda atına şöyle seslenir:

3 felsefetasi.org/atlar

“İki koşa kartaşa benzer senün kulacuğun, eri muradına yetürür senün arhacuğun,
at demezem sana kardaş derem,
kardaşımdan yeğ,
başuma iş geldi yoldaş derem,
yoldaşımdan yeğ.”(Tezcan vd. 82)

3 felsefetasi.org/atlar/

Hayatları boyunca mücadele eden destan kahramanlarının yanında en büyük yardımcıları atları bulunur. Bu mücadelelerde atlar bir kahraman gibi rol alırlar. Kahramanlar atların bu yardımlarına karşı minnet ve şükranlarını büyük bir samimiyetle ifade ederler.

Gagavuz Türkleri Arasında Dengiboz Hikayesi isimli makaleden özetle (Kaynak 5) Dede Korkut Hikayelerinin bazıları Türk dünyası sözlü geleneğinde yaşamaktadır. Dengiboz hikayesi de Bamsı Beyrek hikayesinin Gagavuz versiyonudur. Bu hikayedeki Dengiboz bir attır. Kahraman bu atı yaşlı bir adamdan alır. En kötü ve zayıf taydır. Üç yılda büyütüp onu bir yarış atı olarak yetiştirir. Akkavak padişahının ok ve güreş yarışına katılır. Burada padişahın kızını yenmesi gerekir. Ondan önce kızı yenemeyen otuz dokuz adayın başı kesilmiştir. Kahramanımız kızın hilelerine rağmen yarışmayı atının da yardımıyla kazanır onunla evlenir. Daha sonra esir düşer 7 sene atı onu bekler.

Bamsı Beyrek hikayesinde atı onu 16 yıl bekler.

Köroğlu destanının bir Azeri rivayetinde Keçel Hamza bir kır atı çalınca Köroğlu ona yalvarırken at yiğidin kardeşidir der. yine bir Türkmen destanında at yiğidin yoldaşı, gücü kuvvetidir şeklinde geçer.

At genellikle sahibine akıl verir. Tavsiyelerde bulunur. At kahramanı savaşta yalnız bırakmaz. Sahibinden sırası gelince savaşmak için müsaade ister. Bir Altay-teleut destanında evlenmek isteyen delikanlı vahşi hayvan öldürmeye gittiği zaman atı savaşa gider.

Kahramanın ölümü, atın teselli kabul etmez bir anıdır. Felaket haberini yurduna dönüp vermek atının görevidir.

Atın türlü meziyetleri arasında şekil değiştirmesi de vardır. Bunun yanında intihar eden at bile vardır. Sahibi ölünce yaşamayı manasız bulur. Manas ölünce atı akkula yemez içmez olur ve son derece zayıflar. Manasın mezarı başında yatarak teselli bulur.

Görüldüğü üzere at milletimizin hayal dünyasında bir yardımcıdır. Yerine göre bir kahraman olur. Yardım eder yardımcı olur. Atın bir çok işlevi ve insansı bir yapısı vardır.

Atlarla ilgili araştırma için kaynakça:

(Hepsinden alıntı olmadı ancak fikir açısından ve araştırma yapanlara örnek olması açısından ismini anmak gerekiyordu)
1 – Mit, Destan ve Halk Hikâyelerinde Birinci Dereceden Kahramanların Statüleri Üzerine Bir İnceleme (Aysun Dursun https://dergipark.org.tr/tr/pub/soylemdergi/issue/37705/424860)
2- https://www.turkcetarih.com/kan-ceeren-ile-kan-mergen/
3-http://www.felsefetasi.org/atlar/

4-https://www.turkulus.com/turklerde-tarih-ve-kulturunde-at/
5- Gagavuz Türkleri Arasında Dengiboz Hikayesi – Ar.Gör. Rabia Kocaaslan Uçkun
6-Türk Kültüründe ve Atasözlerinde Hayvanlarla İlgili İnanışlar Dr. F.Sibel Bayraktar – Yrd. Doç. Dr. Levent DOĞAN Makale için tıklayın.

Son olarak bu yazı akademik makale kriterlerine göre yazılmamıştır. Yine de sizlere faydalı olursa atıfta bulunursanız mutlu edersiniz. Bunun dışında aklınıza gelen örnekleri yorum olarak yazabilirsiniz. Sizden sonrakilere faydalı olur.

Bir de at deyince Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun Karadut isimli şiirini unutmayalım burada son dizedeki “kadınım kısrağım, karımsın” sözüne dikkat. Demek ki Türk kültüründe atın yeri çok önemli. Sevgiliyi, eşini bile ata benzetebiliyor. Bu da atın ne denli önemli bir yoldaş olduğunu gösteriyor.

KARADUT

Karadutum, çatal karam, çingenem
Nar tanem, nur tanem, bir tanem
Ağaç isem dalımsın salkım saçak
Petek isem balımsın, ağulum
Günahımsın, vebalimsin.

Dili mercan, dizi mercan, dişi mercan
Yoluna bir can koyduğum,
Gökte ararken yerde bulduğum,
Karadutum, çatal karam, çingenem,
Daha nem olacaktın bir tanem?
Gülen ayvam, ağlayan narımsın
Kadınım, kısrağım, karımsın..

Başka yazılarda görüşmek dileğiyle. Sizler de aklınıza gelen örnekleri yorum yazarsanız seviniriz.