Cumhuriyetin İlanı ve İlk Vekiller

 4 Ağustos’ta Rauf Bey, İnönü ile olan anlaşmazlıklarından dolayı başbakanlıktan istifa etti. 11 Ağustos 1923’de İnönü Lozan’dan dönmüş, Meclis ikinci dönem çalışmalarına başlamıştı. İki gün sonra Mustafa Kemal tekrar TBMM başkanlığına seçildi. Mebuslar, “Anadolu ve Rumeli Müdafai Hukuk Cemiyeti” adayları olarak ad edildiler. Henüz bir parti değil, sadece cemiyetti. 14 Ağustos’ta yeni kabine kuruldu ve Fethi Okyar başvekil seçildi. İnönü de Dışişleri vekili oldu. 9 Eylül’de Anadolu ve Rumeli Müdafai Hukuk Cemiyeti, “Halk Partisi” adını aldı. 11 Eylül’de de Mustafa Kemal partinin başkanlığına seçildi.

İnönü ve arkadaşlarının Ankara’nın başkent olması teklifi tartışmalara yol açtı. Özellikle İstanbul basını İnönü’yü eleştirmeye başladılar. Ancak 13 Ekim’de Ankara’nın başkent olması TBMM’de kabul edildi.

İnönü ve arkadaşlarının Ankara’nın başkent olması teklifi tartışmalara yol açtı. Özellikle İstanbul basını İnönü’yü eleştirmeye başladılar. Ancak 13 Ekim’de Ankara’nın başkent olması TBMM’de kabul edildi.

Lozan’ın ardından TBMM’de en çok tartışılan konulardan biri, yeni devletin niteliği sorunuydu. Hükümet hâlâ “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti” idi. Kendisi zaten bir hükümet olan TBMM’nin ayrı bir hükümeti ve bu hükümeti yönetecek bir başbakanının olmaması, bakanların seçiminde adayların gerekli oyu sağlamakta güçlük çekmeleri anlaşmazlıklara ve krize neden oluyordu. İdarede güçlükler ve istikrarsızlıklar yaşanıyordu.

25 Ekim’de Rauf Orbay Meclis ikinci Başkanlığına, Sabit Bey de İçişleri vekilliğine seçildi ancak Mustafa Kemal her ikisinin de seçilmesini istemiyordu. Anlaşmazlıklar 27 Ekim’de Hükümeti istifaya zorladı. 28 Ekim’de yeni kabine kurulamamış, Meclis ve Yönetim krizi devam ediyordu. O akşam Mustafa Kemal, İnönü, Kazım Paşa ve Ruşen Eşref gibi arkadaşlarını topladı ve “Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğini” söyledi. Aynı gece Mustafa Kemal ve İnönü, kanun taslağını hazırlamaya başladılar.

Ertesi gün TBMM’de Halk Partisi Meclis Grubu toplandı. Yeni bakanlar kurulu listesi üzerinde tartışmalar başladı. Bazı milletvekilleri Mustafa Kemal’den fikir sorulmasını istediler. Mustafa Kemal bir saat süre istedi. Bu sürede birçok milletvekilini odasına çağırdı ve bir gece önce İnönü ile hazırladıkları yasa tasarısını milletvekillerine okuyup düşüncelerini öğrendi. Sonra grup toplantısında söz aldı. Anayasanın bazı maddelerinin değiştirilmesi gerektiğini söyledi. Sonra hazırlanan yasa tasarısını okuması için katiplerden birine verdi. Tasarıda şu ibareler vardı:

3.    “Hakimiyet kayıtsız ve şartsız milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına dayanır. Türkiye Devletinin hükümet şekli Cumhuriyettir.”

4.    Görüşmelerden sonra Cumhuriyetin ilanı parti grubunda kabul edildi. Ardından TBMM toplandı. Anayasa Komisyonu tutanağı okundu. Aralarında Yunus Nadi, Vasıf Çınar, Eyüp Sabri, Rasih Hoca gibilerin bulunduğu bazı milletvekilleri cumhuriyetten yana olduklarını belirttiler. Şair Mehmet Emin (Yurdakul) heyecanlı konuşmasını bitirdikten sonra milletvekillerini ‘Yaşasın Cumhuriyet” diye bağırmaya davet etti. Bütün milletvekilleri ayağa kalktı. Üç defa ‘Yaşasın Cumhuriyeti” diye bağırdılar. Böylece 29 Ekim 1923’de saat 20.30’da yasa kabul edildi.

Toplantı ertesi gün de devam etti. 30 Ekim’de Ankara Milletvekili Gazi Mustafa Kemal Paşa Cumhurbaşkanı seçildi. Kürsüye çıktı ve Türkiye’nin ilk Cumhurbaşkanı Meclis’teki ilk konuşmasını yaptı. Alkışlar içinde konuşmasını şöyle bitirdi:

“Türkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktır!”

İnönü, Cumhuriyetin ilk Başbakanı oldu. İsmet (İnönü) Paşa Başbakan unvanı ile kabineyi kurmakla görevlendirildi. Kabine, TBMM tarafından oy birliğiyle onaylandı.