Lehçe Şive ve Ağız Kavramları
Günlük hayatımızda konuşurken lehçe, şive ve ağız kavramları çoğu zaman birbiri ile karıştırılan kavramlardır. Bu yazı ile kullanımdan kaynaklanan alışkanlıklarımızın bilgi yanlışlığına neden olmasına artık bir son vermeyi amaçlamaktayız.
Önceki yazıda Dil nedir ve Yeryüzündeki Diller, Dünya Dilleri konusunu işlemiştik. Bu yazımızda ise lehçe şive ve ağız kavramlarına açıklık getireceğiz.
Yüzyüzünde yaşaşan diller belirli sayıdaki eski ana dillerin uzun bir tarihi seyir içinde değişik kollara ayrılmasından oluşmuştur. Ayrı ayrı diller ve akraba diller arasındaki bu farklılışma yanında aynı dil içinde birtakım dallanmalar meydana getirmiştir. Bir dilin kendi içinde alt kollara ayrılması o dilin lehçe, şive ve ağızlarını oluşturmaktadır. Bu lehçe şive ve ağız lar; coğrafi ve sosyal ayrılıklar dolayısıyla bir dilin ses yapısı, şekil yapısı ve kelime hazinesi bakımından birbirinden ayrılmış olan kollarıdır.
Lehçe:
Bir dilin bilinmeyen, yani metinlerle takip edilemeyen (yazı öncesindeki dönemlerinde) karanlık devrelerinde kendisinden ayrılmış olan, ses yapı ve tamlamalarının yapısı bakımından büyük farklılıklar gösteren kollarına lehçe denir.
Türk dilinin üç tane lehçesi vardır. Çuvaşça, Yakutça ve Halaçça
Çuvaşça: Bugün Ural dağlarının batısında ve özellikle Rusya’nın Çuvaşistan Özerk Cumhuriyeti’nde konuşulmaktadır.
Yakutça: Sibirya’da konuşulmaktadır. Yakut Türkçesi ya da Saha Türkçesi, Yakutların konuştuğu lehçedir. Türk lehçelerinin Sibirya grubuna bağlıdır. 456.288 kişi tarafından konuşulur. Ayrıca Taymir Yarımadası’nın doğusunda yaşayan halkların ticaret dilidir
Halaçça: Halaçça veya Halaç Türkçesi, İran’da konuşulan bir Türk lehçesidir. 1988 yılında konuşur sayısı 30.000 olarak belirtilmiştir. Yazı dili kimliği yoktur, ağız olarak konuşurlara sahiptir. 2000 sayımlarına göre 42.107 konuşanı vardır.
Türkiye Türkçesi: Ayak, taş, yok, yaz kelimeleri diğer lehçelerde aşağıdaki gibidir.
Çuvaşça: ura, çul, suk, nar
Yakutça: atah, tas, suoh, saz
Halaçça: hadak, tâş, yôg, yâz
Şive:
Bir dilin bilinen veya metinlerle takip edilebilen devrelerinde kendisinden ayrılan, aralarında bazı ses ve şekil ayrılıkları bulunan kollarına şive denir. Bugün Kazakça, Kırgızca, Özbekçe, Türkmence, Tatarca Türk dilinin şiveleridir.
Ağız:
Bir dildeki küçük ses veya çok az da olsa şekil ayrılıkları gösteren mahalli kollardırı. Ağızlarda daha çok söyleyiş yani telaffuz farklılıkları vardır. Başka bir şekilde ifade edecek olursak, bir ülkenin değişik il, ilçe veya kasabalarında konuşma şekillerine ağız denir. Buna göre İstanbul ağzı, Kütahya ağzı, Malatya ağzı vb. Türkiye Türkçesinin ağızlarıdır. Günlük konuşmalarda ağız için şive tabiri de kullanılmaktadır. Bu nedenle Ağız ile şive kavramları bazen birbirine karıştırılmaktadır.
